Stefanowicz Zygmunt Józef, pseud. Hezy (1884–1978), dziennikarz, publicysta, działacz polonijny w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej.
Ur. 8 XI w Mielenkowszczyźnie pod Lidą (gub. wileńska), był najmłodszym z siedmiorga dzieci Józefa, współwłaściciela folwarku, i Franciszki z Wilków.
Po ukończeniu szkoły elementarnej w Lidzie, przeniósł się S. w r. 1903 do Wilna, gdzie uczęszczał na tajne kursy języka i literatury polskiej. Za namową rodziców wstąpił w r. 1905 do tamtejszego diecezjalnego seminarium duchownego, którego jednak nie ukończył. Obawiając się powołania do armii rosyjskiej, wyjechał w marcu 1909 do USA wraz z kolegą z seminarium, Konstantym Zalewskim. Początkowo pracował w aptece jego brata, Bolesława Zalewskiego w Chicago (Ill.), potem, dzięki pomocy ks. Antoniego Stefanowicza (swego imiennika, ale nie krewnego), studiował przez półtora roku język i literaturę angielską na Valparaiso University w Valparaiso (Indiana), a następnie ukończył kurs dziennikarstwa na Northwestern University w Chicago. Podczas pobytu tamże uczestniczył w organizowanych przez Jana Smulskiego spotkaniach przedstawicieli organizacji polonijnych. Początkowo sympatyzował ze Związkiem Narodowym Polskim w Ameryce i współpracował z jego organem, tygodnikiem „Zgoda”. Publikował też wiersze w „Dzienniku Związkowym” (pod pseud. Hezy) i niesygnowane nazwiskiem felietony w „Dzienniku Chicagoskim”. Dn. 14 IV 1911 w Bostonie wziął udział w konferencji sekcji polskiej Socialist Party stanu Massachusetts, brak jednak informacji o jego działalności partyjnej. Od t.r. pracował jako reporter w dzienniku „Nowiny Polskie”, wydawanym przez ks. Bolesława Górala w Milwaukee (Wis.); w r. 1912, dzięki ks. Bronisławowi Celichowskiemu przeniósł się do tygodnika „Przewodnik Katolicki”, wydawanego w New Britain (Connecticut). W r. 1913 objął stanowisko redaktora i zarządcy „Gazety Bostońskiej”, a w r. 1914 tygodnika „Nowiny Texaskie” w San Antonio (Texas). Po wybuchu pierwszej wojny światowej, t.r., nie akceptując popierania przez Związek Narodowy Polski państw centralnych, związał się ze Zjednoczeniem Polskim Rzymsko-Katolickim w Ameryce (ZPRK). W r. 1915 przeniósł się do Buffalo (New York) i został redaktorem dziennika „Polak w Ameryce”. Po śmierci Henryka Sienkiewicza opublikował o nim wspomnienie (Buffalo 1916). T.r. obrano go delegatem na sejm ZPRK w Pittsburghu (Penn.), a w październiku 1917 na sejmie w Schenectady (New York) powierzono mu funkcję (pełnił ją od r. 1918) redaktora naczelnego dwutygodnika ZPRK „Naród Polski”, wydawanego w Chicago. Od 18 IV t.r. reprezentował ZPRK w Wydz. Narodowym Polskim w Ameryce (WNP): należał do jego zarządu i komitetu wykonawczego; był także sekretarzem rady naczelnej i komitetu katolickiego WNP. Agitował za wstępowaniem ochotników polonijnych w szeregi tworzonej we Francji armii gen. Józefa Hallera.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w listopadzie 1918, uczestniczył S. w akcji «zbierania 10 milionów dolarów» pomocy dla odrodzonego państwa i ofiar wojny. W r. 1921 wraz z prezesem ZPRK Nikodemem Piotrowskim założył „Dziennik Zjednoczenia” i został jego redaktorem oraz zarządcą. Redagował okolicznościowe wydawnictwa ZPRK, m.in. „Złotą księgę pamiątkową z okazji pięćdziesięciolecia Zjednoczenia Polskiego Rzymsko-Katolickiego w Ameryce 1873–1923” (Chicago [1923]). Kiedy obradujący 21–23 IV 1925 w Detroit (Mich.) Kongres Wychodźstwa Polskiego w Ameryce przekształcił WNP w Polską Radę Opieki Społecznej (PROS), objął S. funkcje jej sekretarza wykonawczego i prezesa komisji spraw katolickich; był odpowiedzialny za powoływanie struktur stanowych. Za swą działalność na rzecz Polski w czasie pierwszej wojny światowej otrzymał 26 IV 1926 w Chicago Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, a gen. Haller udekorował go Krzyżem Mieczy Hallerowskich. Wobec przewrotu majowego t.r. zajął S. stanowisko negatywne i dał temu wyraz w „Dzienniku Zjednoczenia”; zmienił postawę pod wpływem konsula polskiego w Chicago Kazimierza Zdzisława Kurnikowskiego i groźby wycofania poparcia rządu polskiego dla starań Polonii o mianowanie Polaka biskupem w USA. W 2. poł. marca 1927 uczestniczył w delegacji ZPRK i PROS, przygotowującej w Polsce pierwszą wycieczkę Polonii amerykańskiej do kraju. Delegaci zostali przyjęci w Warszawie przez prezydenta Ignacego Mościckiego i kard. Aleksandra Kakowskiego, którzy objęli patronat nad przedsięwzięciem; spotkali się również z marszałkiem sejmu Maciejem Ratajem i prymasem Augustem Hlondem, a w Krakowie z metropolitą Adamem Stefanem Sapiehą. Wycieczka przypłynęła do Gdańska 2 V t.r., a następnego dnia, podczas uroczystego powitania przez przedstawicieli parlamentu polskiego w Filharmonii Warszawskiej, wygłosił S. patriotyczne przemówienie. Potem w delegacji ZPRK udał się do Watykanu, gdzie 11 VI wręczył papieżowi Piusowi XI memoriał, domagający się zaprzestania praktyk obsadzania parafii polskich w USA przedstawicielami innych grup etnicznych, a także uwzględniania kandydatów narodowości polskiej przy nominacjach na wyższe stanowiska kościelne. Dn. 3 I 1928 za podejmowanie problematyki katolickiej w prasie amerykańskiej papież przyznał mu dyplom Pontificia Accademia Tiberina ze złotą gwiazdą. W dn. 14–21 VII 1929 uczestniczył S. w Warszawie w założycielskim zjeździe Związku Polaków z Zagranicy (od r. 1934 Światowy Związek Polaków z Zagranicy «Światpol»). W r. 1929 na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu kierował przygotowaniami ekspozycji ZPRK w Pawilonie Wychodźstwa, nagrodzonej złotym medalem przez ministra przemysłu i handlu Eugeniusza Kwiatkowskiego. W grudniu t.r. zainicjował powołanie Polskiej Centrali Katolickiej w Ameryce. W r. 1931 przestał pełnić funkcję redaktora naczelnego „Narodu Polskiego”, a w r. 1934 – redaktora i zarządcy „Dziennika Zjednoczenia”. W l. trzydziestych był sekretarzem Wydz. Młodzieży ZPRK (od r. 1946 Naczelny Komitet Młodzieży i Sportu), a od r. 1937 działał w Polskim Tow. Historyczno-Muzealnym przy chicagowskim Archiwum i Muz. Zjednoczenia Polskiego Rzymsko-Katolickiego w Ameryce (AMZPRK).
Po wybuchu drugiej wojny światowej, w r. 1939, uczestniczył S. w powołaniu Rady Polonii Amerykańskiej, która miała zajmować się pomocą dla mieszkańców okupowanej Polski. Został kierownikiem jej Biura Głównego i organizatorem powstających w USA komitetów ratunkowych; po kilku miesiącach obrano go też sekretarzem Rady. W r. 1941 objął ponownie stanowisko redaktora naczelnego „Narodu Polskiego” oraz został sekretarzem Komitetu AMZPRK (do r. 1959). Przewodniczył w r. 1944 sejmowi Polonii amerykańskiej (Buffalo), na którym utworzono Kongres Polonii Amerykańskiej (KPA). Był delegatem na kolejne konwencje KPA. W l. 1947–8 w rozgłośni «WGES» w Chicago prowadził audycję informacyjną ZPRK. Od r. 1948 był stałym sekretarzem KPA. Brał udział w przygotowaniu kolejnego jubileuszu ZPRK, a w „Księdze diamentowej Zjednoczenia Polskiego Rzymsko-Katolickiego w Ameryce 1873–1948” (Chicago 1948) opublikował artykuły omawiające jego działalność wydawniczą, młodzieżową i sportową. Przyjaźnił się z Mieczysławem Haimanem, historykiem polonijnym i dyrektorem AMZPRK; podczas jego pogrzebu w styczniu 1949 niósł trumnę oraz wygłosił mowę pożegnalną. W r. 1950 został wybrany na prezesa Syndykatu Dziennikarzy Polsko-Amerykańskich, a 24 IV r.n. odznaczono go Medalem ZPRK I kl. Z okazji piętnastej rocznicy utworzenia AMZPRK opracował Historię Archiwum i Muzeum Zjednoczenia Polskiego Rzymsko-Katolickiego w Ameryce (Chicago 1952).
Podczas sejmów ZPRK oraz w publikowanych artykułach S. opowiadał się, mimo wielu sprzeciwów, za przychylnym stosunkiem Polonii amerykańskiej do władz PRL, m.in. chciał wznowić wycieczki do Polski; w r. 1957 uczestniczył w tym celu w spotkaniu działaczy polonijnych z ambasadorem PRL w Waszyngtonie. W r. 1959 stanął na czele pierwszej po drugiej wojnie światowej wycieczki Polonii amerykańskiej do Polski; uczestniczył wtedy w spotkaniach aranżowanych przez Inst. Zachodni w Poznaniu, a także wygłosił referat na konferencji poświęconej Haimanowi, zorganizowanej w Warszawie przez Tow. Łączności z Polonią Zagraniczną «Polonia». Efektem kilkutygodniowego pobytu w Polsce był cykl piętnastu ilustrowanych reportaży S-ego zamieszczonych w „Narodzie Polskim”. S. kierował też kolejnymi wycieczkami (1960, 1963, 1969 i 1971), podczas których kilkakrotnie spotykał się z prymasem Stefanem Wyszyńskim. Po przekształceniu w r. 1959 AMZPRK w Muz. Polskie w Ameryce pełnił nadal funkcję sekretarza Komitetu Wykonawczego (do r. 1971) i był odpowiedzialny za jego publikacje. W r. 1963 wznowił wydawanie „Roczników Historycznych Polskiego Muzeum w Ameryce”; w pierwszym tomie zredagował i poprzedził wstępem „Wspomnienia z pobytu w Ameryce gen. Włodzimierza Krzyżanowskiego podczas wojny 1861–1864”. W sierpniu 1967 przeprowadził w Krakowie dla „Narodu Polskiego” wywiad z kard. Karolem Wojtyłą; we wrześniu 1969, podczas wizyty w Kanadzie i USA, Wojtyła spotkał się w Chicago z członkami ZPRK. W dn. 27–28 VI t.r. uczestniczył S. w Konferencji Intelektualistów Polskich w Ameryce zwołanej przez KPA w Cambridge Springs (Penn.). W r. 1973 zorganizował obchody stulecia ZPRK i opracował album pamiątkowy Souvenir Album of the Polish Roman Catholic Union of America for the Centennial and 52st National Convention.
We wrześniu 1974 przeszedł S. na emeryturę, uczczony tytułem honorowego redaktora pism ZPRK z dożywotnią pensją. Dwa miesiące później przeniósł się do Polski i zamieszkał w Łodzi. Dn. 14 XII 1974, jako pierwszy dziennikarz polonijny, otrzymał S. w Warszawie nagrodę Polskiej Agencji «Interpress» za r. 1973. 27 VIII 1975 został wyróżniony Złotą Odznaką Orderu Zasługi PRL. Od kwietnia 1976 do lutego 1978 opracowywał dzieje Polonii amerykańskiej (wyd. pośmiertne pt. Szkice z życia Polonii Amerykańskiej, W. 1985). W czasopiśmie „Pol-Am Journal” (R. 66: 1977 nr 1) opublikował list otwarty O przyszłość Kongresu Polonii Amerykańskiej, w którym nawoływał KPA do rozwagi i realizmu w stosunku do władz PRL. Pod koniec życia pisał pamiętnik (rkp. w zbiorach prywatnych). Zmarł 26 IV 1978 w Łodzi, został pochowany 29 IV na cmentarzu św. Wincentego na Dołach przy ul. Smutnej. Był odznaczony przez władze USA dyplomem honorowym Amerykańskiego Czerwonego Krzyża za działalność dobroczynną w czasie drugiej wojny światowej oraz dyplomem Departamentu Stanu za akcję prasową, zachęcającą do zakupu państw. obligacji wojennych.
S. ożenił się w r. 1912 z Anną Demeter (1886–1950), pochodzącą ze Lwowa śpiewaczką operową, z którą miał troje dzieci: Zygmunta (Sigmund) (1913–1988), sędziego w Superior Circuit Court w Chicago, Annę (Andzię) (1915–1976), tancerkę baletową w Civic Opera w Chicago, redaktorkę prasy polonijnej, w r. 1950 kandydatkę Partii Demokratycznej stanu Illinois do Izby Reprezentantów Kongresu USA, oraz Helenę (1923–1975), żołnierza United States Navy, później instruktora w American Institute of Business stanu Iowa, zamężną za Williamem Spicerem, dziennikarzem „Des Moines Tribune”. Ponownie zawarł S. związek małżeński w r. 1966 w Paryżu z Leokadią Kłyszejko (ur. 1923 w Lidzie), biochemikiem, profesorem Uniw. Łódz.
Fot. w: Czyn zbrojny wychodźstwa polskiego w Ameryce. Zbiór dokumentów i materiałów historycznych, Oprac. J. Walter, New York–Chicago 1957, Paderewski by Józef Orłowicz, Chicago 1952 s. 47, 254, 308; – Bibliography of books in Polish or relating to Poland published outside Poland since September 1st 1939, Red. Z. Jagodziński, Londyn 1985 IV 215; Bolek, Who’s Who in Polish America, s. 433 (błędna data ur.); Kiliańska Z. M., Krajewska W. M., Lipińska A., Profesor Leokadia Kłyszejko-Stefanowicz, w: Sylwetki łódzkich uczonych, Ł. 2000 z. 57 (fot., bibliogr. prac); Kowalik J., Bibliografia czasopism polskich wydanych poza granicami Kraju od września 1939 roku, L. 1976 I–II; Materiały do bibliografii dziejów emigracji oraz skupisk polonijnych w Ameryce Północnej i Południowej w XIX i XX wieku, Red. I. Paczyńska, A. Pilch, Kr. 1979; Polonica Buffalonensis. Annotated Bibliography of Source and Printed Materials Dealing with the Polish-American Community in the Buffalo, New York, Area, Ed. W. M. Drzewiecki, Buffalo 1976; – Internet: www.polamcon.org; – Brożek A., Próby zjednoczenia Polonii amerykańskiej i ich ideologie, w: Polonia wobec niepodległości Polski w czasie I wojny światowej, Red. H. Florkowska-Frančić, M. Frančić, H. Kubiak, Wr. 1979; Bukowiecka N., Pamięci Mieczysława Haimana, „7 dni w Polsce” R. 3: 1959 nr 26 (fot.); Drozdowski M. M., Działalność Polonii amerykańskiej w walce o niepodległość Polski w latach 1910–1916, w: Polonia wobec niepodległości Polski w czasie I wojny światowej, Red. H. Florkowska-Frančić, M. Frančić, H. Kubiak, Wr. 1979; tenże, Ignacy Jan Paderewski. Zarys biografii politycznej, W. 1986; [Haiman M.], Polish Roman Catholic Union of America 1873–1948, Chicago [1948] s. 30; Janicki Z., Głucha walka z red. Stefanowiczem, „Głos Lud.” 1969 nr z 5 VII; Kamiński J., Przegląd prasy polonijnej, „Głos Lud.” 1969 nr z 30 VIII, 20 IX, 1970 nr z 10 I, 28 II, 1974 nr z 4 V, 19 X, 1977 nr z 29 I; Podolski H., Znów udany eksperyment, „7 dni w Polsce” R. 3: 1959 nr 26; Polonia Amerykańska. Przeszłość i współczesność, Red. H. Kubiak, E. Kusielewicz, T. Gromada, Wr. 1988; Radzik T., Polonia amerykańska wobec Polski 1918–1939, L. 1990 (fot.); tenże, Społeczno-ekonomiczne aspekty stosunku Polonii amerykańskiej do Polski po I wojnie światowej, Wr. 1989; Szydłowska-Ceglowa B., Zygmunt J. Stefanowicz dziennikarz i działacz Polonii amerykańskiej, „Przegl. Polonijny” R. 5: 1979 z. 3 s. 95–112; Śmiałowski W., Z myślą o starym kraju, „Stolica” R. 29: 1974 nr 50/1 s. 31–2 (fot.); Wehrwein H. C., Ambasador bez teki. Sylwetka Zygmunta J. Stefanowicza, redaktora dwutygodnika „Naród Polski” w Chicago, „Ameryka” 1962 nr 39 s. 10–11 (fot.); – Bieliński W., Na niwie Zjednoczenia Polskiego Rzymsko-Katolickiego, „Gwiazda Polarna” 1972 nr z 4 XI, 18 XI, 25 XI, 1973 nr z 3 III (wywiady ze S-em); Directorium horarum canonicarum et missarum pro dioecesi Vilnensi in annum Domini MCMVI, Vilnae 1905 s. 148; Polonia Stanów Zjednoczonych Ameryki 1910–1918, Oprac. M. M. Drozdowski, W. 1989; Protokół Ósmej Krajowej Konwencji Kongresu Polonii Amerykańskiej odbytej w dniach 14-go, 15-go i 16-go sierpnia 1970 roku w Chicago, Oprac. E. C. Różański, [b.m.r.w.] s. 5, 9, 113, 127; Protokół Piątej Krajowej Konwencji Kongresu Polonii Amerykańskiej, która się odbyła w dniach 30-go września, 1-go i 2-go października 1960 w hotelu Sherman, Chicago, Oprac. K. Zielecki, [b.m.r.w.] s. 8, 71, 153; Protokół Siódmej Krajowej Konwencji Kongresu Polonii Amerykańskiej odbytej w dniach 27, 28 i 29 września 1968 roku w Clevland, Ohio, Oprac. J. Ptak, [b.m.r.w.] s. 11, 233, 250; Protokół Zjazdu Pierwszej Dyrekcji Muzeum Polskiego w Ameryce odbytego dnia 3 kwietnia 1960 roku w Chicago, Oprac. Z. J. Stefanowicz, Chicago 1960 (fot.); Protokół Zjazdu Pierwszej Dyrekcji Muzeum Polskiego w Ameryce odbytego dnia 3 października 1960 roku w Chicago, Oprac. tenże, Chicago 1960; Protokół Zjazdu Pierwszej Dyrekcji Muzeum Polskiego w Ameryce odbytego dnia 17 kwietnia 1961 roku w Chicago, Oprac. tenże, Chicago 1961; Rocznik Polonii, 1958/9 s. 272; Sprawozdanie kustosza Archiwum i Muzeum Z.P.R.K. z działalności Polskiego Towarzystwa Historyczno-Muzealnego w Ameryce za l. 1941–7, Chicago 1942–8; – „Dzien. Chicagoski” R. 69: 1959 nr 150; „Dzien. Pol.” (Detroit) 1974 nr z 26 IX; „Dzien. Związkowy” (Chicago) 1959 nr z 25 VI; „Goniec Pol.” 1959 nr z 17 VII, 1959 nr z 14 VIII; „Nasza Ojczyzna” R. 4: 1959 nr 9 s. 14 (fot.); „Nowy Świat” R. 62: 1959 nr z 11 VII; „Panorama Pol. Nasza Ojczyzna” R. 20: 1975 nr 3 (fot.); „Za i przeciw” R. 3: 1959 nr 31; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1978: „Dzien. Pol.” R. 34 nr 99, „Dzien. Popularny” R. 39 nr 97, „Dzien. Związkowy” (Chicago) nr z 27 IV (fot.), nr z 6 VI, 9–10 VI, „Głos Polek” nr z 18 V (fot.), „Naród Pol.” nr z 4 V, 18 V (C. Kozioł, fot.), „Panorama Pol. Nasza Ojczyzna” R. 23 nr 8 (błędna data ur., fot.), „Pol.-Am. Word” nr z 19 V, „Polish Daily News” R. 7 nr z 6 V (fot.), „Post Eagle” nr z 10 V, „Straż” nr z 18 V, 25 V, „Tyg. Powsz.” R. 32 nr 29, „Życie Liter.” R. 28 nr 20, „Życie Warszawy” nr 101–103, 109; – Arch. Polish Museum of America w Chicago: Mater. Krajowej Agencji Inform. w W., wycinki prasowe, mater. ZPRK; – Mater. Red. PSB.: Katarkiewicz J., Zygmunt Stefanowicz – dziennikarz i polityk, Pol. Agencja Inform. 1978; – Informacje i mater. w posiadaniu żony S-a, Leokadii Kłyszejko-Stefanowicz z Ł.
Mariusz Ryńca